Είναι σημαντικό να αναλύσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια ποιες είναι οι προθέσεις και οι διαδικασίες που διέπουν την εγκατάσταση του τρέχοντος τεχνολογικού-ψηφιακού μοντέλου, ποιες είναι οι κύριες επιπτώσεις του και το πιθανό μέλλον του.

του Javier Tolcachier

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η εποχή αυτή υφίσταται μια τεχνολογική επανάσταση, με την εισβολή της ψηφιοποίησης σε όλες σχεδόν τις κοινωνικές δραστηριότητες.

Το διαδίκτυο, ένας χώρος τόσο ζωτικός για την κοινωνική μας αλληλεπίδραση, μεταλλάσσει τα χαρακτηριστικά του, απομακρύνεται από κάθε πιθανό δημοκρατικό έλεγχο και διαχέεται όλο και περισσότερο από εταιρικά εμπορικά συμφέροντα. Συμφέροντα που συγκεντρώνουν την εξουσία και τον πλούτο σε λίγες πολυεθνικές εταιρείες που ασκούν ντε φάκτο έλεγχο στο περιεχόμενο που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο.

Ναι, το διαδίκτυο και οι σχετικές τεχνολογίες του, που θα μπορούσαν ιδανικά να χρησιμεύσουν για έναν μεγαλύτερο εκδημοκρατισμό της γνώσης και της πολιτικής δραστηριότητας, που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην καλύτερη κατανομή της ευημερίας και της συλλογικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας, παρεμβάλλονται από συγκεκριμένες μονοπωλιακές προθέσεις, οι οποίες αποτρέπουν ή εμποδίζουν να συμβεί αυτό.

Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να αναλύσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια ποιες είναι οι προθέσεις και οι διαδικασίες που διέπουν την εγκατάσταση του τρέχοντος τεχνολογικού-ψηφιακού μοντέλου, ποιες είναι οι κύριες επιπτώσεις του και το πιθανό μέλλον του.

Διαδικασίες εν εξελίξει

Συχνά συμβαίνει οι διαδικασίες που έχουν κάποια εξωτερική ομοιότητα, αλλά που κινητοποιούνται από διαφορετικές προθέσεις, να συγχέονται και να αφομοιώνονται ως ταυτόσημες, παρά το γεγονός ότι αποτελούν διαφορετικές, ακόμη και αντίθετες, ιστορικές κατευθύνσεις.

Τέτοια είναι η περίπτωση διαδικασιών όπως η κοσμοποίηση (mundialización)[1] και η παγκοσμιοποίηση (globalización). Ενώ η πρώτη αντιστοιχεί σε μια ιστορική τάση σύνδεσης μεταξύ λαών και πολιτισμών, σχηματίζοντας επί του παρόντος ένα πλήρως διασυνδεδεμένο μωσαϊκό ποικιλομορφίας και βρίσκεται καθ’ οδόν προς τη δυνατότητα ενός Παγκόσμιου Ανθρώπινου Έθνους, η παγκοσμιοποίηση ανταποκρίνεται στο συμφέρον των καπιταλιστικών εταιρειών να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους χωρίς γεωγραφικά όρια, προσπαθώντας να αποφύγουν κάθε τοπική ευθύνη.

Είναι προφανές ότι ενώ η κοσμοποίηση έχει μια σαφή εξελικτική κατεύθυνση, που συνεπάγεται τη δυνατότητα να μοιραζόμαστε την ιστορική συσσώρευση κάθε πολιτισμού και να συνεργαζόμαστε αμοιβαία για να ξεπεράσουμε τις κοινές προκλήσεις καθώς και τις ιδιαίτερες προκλήσεις κάθε λαού, η παγκοσμιοποίηση δρα οπισθοδρομικά, συγκεντρώνοντας κεφάλαιο και εξουσία και απομακρύνοντας τις δημοκρατικές δυνατότητες λήψης αποφάσεων από την κοινωνική βάση, που ήδη μειώνονται από την ίδια την αποσύνθεση της τυπικής δημοκρατίας στο θεσμό του κράτους.

Κάτι παρόμοιο συμβαίνει με τις ψηφιακές τεχνολογίες και το διαδίκτυο, πλαισιωμένες ως έχουν στις προαναφερθείσες διαδικασίες.

Αν παρατηρήσει κανείς την πρόοδο της ψηφιοποίησης υπό το πρίσμα της κοσμοποίησης, η χρησιμότητα της μείωσης του χρόνου και των αποστάσεων στην επικοινωνία γίνεται εμφανής, μαζί με τη δυνατότητα πρόσβασης και ανταλλαγής γνώσης ελεύθερα.

Στο πνεύμα της κοσμοποίησης, το διαδίκτυο είναι ένας θετικός τρόπος για να εκφραστεί κανείς, να συγκρίνει συνήθειες, να μοιραστεί εμπειρίες, να ενισχύσει πρότζεκτ, να επικοινωνήσει ουτοπίες, να ζητήσει αλλαγές και να αντιληφθεί τον κόσμο και την ανθρωπότητα ως σύνολο, ενωμένη από ένα κοινό πεπρωμένο.

Αλλά αν κοιτάξει κανείς αυτά τα ίδια τα τεχνολογικά θαύματα κάτω από το μεγεθυντικό φακό της παγκοσμιοποίησης, αποκαλύπτεται ότι βρισκόμαστε σε μια στιγμή αναμόρφωσης του καπιταλιστικού συστήματος, βυθισμένο σε ένα σταυροδρόμι λόγω της τερατώδους κερδοσκοπικής προέλευσης των πλεονασμάτων του και της μείωσης του κεφαλαίου των χώρων με λαχταριστά περιθώρια κέρδους σε παραγωγικές δραστηριότητες της πραγματικής οικονομίας για τον ζήλο του για απεριόριστο και βιαστικό κέρδος.

Η παγκοσμιοποιημένη ψηφιακή οικονομία αποτελεί μια πόρτα διαφυγής, μαζί με την προωθούμενη «πράσινη επανάσταση», ενός συστήματος αποκλεισμού και άδικης συσσώρευσης που τείνει, εξ ορισμού, στη συγκέντρωση του πλούτου, στον κοινωνικό κατακερματισμό και, αντίθετα με ό,τι ισχυρίζεται, στην υποβάθμιση του κοινού σπιτιού, την ιδιωτικοποίηση της ευημερίας και την κοινωνικοποίηση μόνο των δυσκολιών.

Δεν είναι λοιπόν να απορεί κανείς που το ίδιο το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, ένα κονκλάβιο των ισχυρών και αναίσθητων του κόσμου, έχει αγκαλιάσει έντονα τόσο την ψηφιακή υπόθεση όσο και τον διάλογο για τον πράσινο μετασχηματισμό. Σύμφωνα με τη Ναόμι Κλάιν, «Η Μεγάλη Επαναφορά» – ένα πρόγραμμα που παρουσιάστηκε στο Νταβός το 2020 από τον Κλάους Σβαμπ, πρόεδρο του Φόρουμ και επίσης μέλος του διοικητικού συμβουλίου της ελιτίστικης Λέσχης Μπίλντερμπεργκ και τον πρίγκιπα Κάρολο, ένα επιφανές μέλος της βρετανικής αριστοκρατίας – είναι ένα μέρος για να πλασάρουν κερδοσκοπικές τεχνολογικές λύσεις για σύνθετα κοινωνικά προβλήματα. Για να ακούνε τους επικεφαλής των πολυεθνικών πετρελαϊκών γιγάντων να λένε τη γνώμη τους για την επείγουσα ανάγκη αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Για να ακούνε τους πολιτικούς να λένε αυτά που λένε κατά τη διάρκεια κρίσεων: ότι αυτό είναι μια τραγωδία αλλά και μια ευκαιρία, ότι έχουν δεσμευτεί να ξαναχτίσουν καλύτερα και να εγκαινιάσουν έναν «δικαιότερο, πιο πράσινο, πιο υγιή πλανήτη».

Όχι χωρίς λόγο, μεταξύ των βασικών ομιλητών ήταν ο πρόεδρος της Microsoft, Μπραντ Σμιθ, ο οποίος δήλωσε ρητά: «Τα δεδομένα και η τεχνολογία γενικά, είναι απαραίτητα εργαλεία για την επίλυση σχεδόν κάθε προβλήματος που αντιμετωπίζουμε».

Δεν είναι, επίσης, τυχαίο ότι τον Μάρτιο του 2017, το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ εγκαινίασε το πρώτο Κέντρο για την Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση στο Σαν Φρανσίσκο των ΗΠΑ, σε μια περιοχή με υψηλή συγκέντρωση εκκολαπτηρίων και εταιρειών τεχνολογίας.

Οι δύο δρόμοι

Βρισκόμαστε μπροστά σε μια σαφή διακλάδωση. Ο ένας δρόμος είναι σύντομος και γρήγορος, αυτός της άκριτης ψηφιακής τεχνολογίας, που οδηγεί σε μεγαλύτερη εξάρτηση από συγκεντρωμένες εξουσίες και σε αύξηση της ανισότητας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Ο άλλος δρόμος, με το βλέμμα στο κοινό συμφέρον και την κοινωνική συμμετοχή, είναι ίσως πιο μακρύς και πιο αργός, αλλά οδηγεί σε περισσότερη αυτονομία, ισότητα, ένταξη και κοινωνική συμπλήρωση.

Στην πορεία που ακολουθεί το συγκεντρωμένο κεφάλαιο, το διαδίκτυο θα χάσει όλα τα κοινωνικά και ανθρώπινα στοιχεία. Η πολυαναμενόμενη καθολική συνδεσιμότητα θα είναι τότε απλώς η εκμετάλλευση από άπληστους επιχειρηματίες των κοινωνικών επενδύσεων σε υποδομές που εκτελούνται από τα κράτη.

Με αυτόν τον τρόπο, οι ψηφιακές πλατφόρμες θα πολλαπλασιαστούν, προσφέροντας επισφαλή εργασία. Η τηλεργασία, αντί να χρησιμεύει για τη μείωση του χρόνου εργασίας, θα την αυξήσει. Το μισθολογικό χάσμα μεταξύ των εργαζομένων στη γνώση και των θέσεων εργασίας δεύτερης ή τρίτης κατηγορίας θα διευρυνθεί. Για τις γυναίκες, η νέα ψηφιακή εκμετάλλευση θα αυξήσει την απλήρωτη εργασία φροντίδας και το μισθολογικό χάσμα με τους άνδρες.

Αν το διαδίκτυο γίνει οριστικά ο αυτοκινητόδρομος των πολυεθνικών επιχειρήσεων, τα όργανα της χειραγώγησης πληροφοριών, επιτήρησης και ελέγχου θα συνεχίσουν να πολλαπλασιάζονται, μετατρέποντας τους ανθρώπους σε αντικείμενα απεριόριστης εξόρυξης δεδομένων.

Η ψηφιακή επιχειρηματική πρόοδος στην εκπαίδευση και την υγεία θα φέρει μαζί της την ιδεολογική παρέμβαση του περιεχομένου της και την εισβολή στην ιδιωτικότητα των εμπλεκόμενων κοινοτήτων, πάντα για μεγαλύτερη δόξα και πλούτο των μετόχων των επενδυτικών κεφαλαίων.

Σε αυτήν την πορεία, η ανισότητα θα αυξηθεί μεταξύ του παγκόσμιου Βορρά και Νότου, που θα συνεχίσει να προμηθεύει τον Βορρά με ψηφιακά και υλικά αγαθά μέσω της εκτεταμένης κατανάλωσης χωρίς να απολαμβάνει τα οφέλη που αποφέρει η κατοχή πατεντών και η αδειοδότηση τεχνολογιών.

Σε αυτόν τον δρόμο, οι εταιρείες πρώτα θα εισβάλουν και στη συνέχεια θα συλλάβουν κάθε ίχνος δημοκρατικής δραστηριότητας, μετατρέποντάς την σε ένα είδος εταιρικής παγκόσμιας κυβέρνησης, καταπατώντας το πολυμερές σύστημα διεθνών σχέσεων και μετατρέποντάς το σε μια απλή οθόνη νομιμοποίησης των συμφερόντων τους.

Ο εναλλακτικός δρόμος είναι αυτός της κοινής ιδιοποίησης της ψηφιακής τεχνολογίας προς αποκλειστικό όφελος της ανθρώπινης κοινότητας στο σύνολό της.

Για να αποτελέσει το δικαίωμα στο διαδίκτυο μια ουσιαστική επέκταση των δικαιωμάτων, όπως σε κάθε άλλο τομέα και περίσταση στην ιστορία, η αποφασιστική συμμετοχή των λαών και των οργανώσεών τους είναι απαραίτητη.

Με αυτόν τον τρόπο, μπορεί να δημιουργηθεί μια συμμαχία μεταξύ του κράτους και της οργανωμένης κοινότητας, μια συμμαχία δημοσίου-κοινότητας που εκτοπίζει τη φαύλη «σύμπραξη δημοσίου-ιδιωτικού τομέα», η οποία στο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο νομιμοποίησε την ανάμειξη του κεφαλαίου σε περιοχές που προηγουμένως ήταν εκτός ορίων για τις επιχειρήσεις τους.

Από αυτήν τη συμμαχία δημοσίου-κοινοτήτων, μπορούν να αναληφθούν καθολικά έργα διασύνδεσης με κοινή ή αυτόνομη διαχείριση, έτσι ώστε οι υποδομές, τα εργαλεία και οι γνώσεις και η απαραίτητη κρατική επένδυση να προσανατολίζονται προς το κοινό καλό και τη διαμόρφωση ενεργών και κριτικών χρηστών.

Από αυτήν την άποψη, οι προτεραιότητες είναι η εγγύηση κυριαρχίας και αυτονομίας με τη δημιουργία αποκεντρωμένων, μη επεμβατικών, διαλειτουργικών και τεχνολογικών εναλλακτικών λύσεων ελεύθερης επιλογής. Η δημιουργία δικτύων συνεργασίας μεταξύ οργανισμών που θα μετατραπούν από απλοί αποδέκτες σε παραγωγούς και φορείς χάραξης τεχνολογικών πολιτικών και θα επιτρέψουν την απεριόριστη και κοινή πρόσβαση στη στρατηγική γνώση μεταξύ των εθνών.

Είναι αναπόφευκτο σήμερα να επιβληθούν μεγάλοι φόρων σε μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας και ψηφιακές πλατφόρμες και να αποτραπεί η φυγή τους σε φορολογικούς παραδείσους για τη χρηματοδότηση ενός Καθολικού Βασικού Εισοδήματος Άνευ Όρων. Πρέπει επίσης να απαιτήσουμε νόμους που να εγγυώνται την προστασία και την ατομική ή κοινοτική ιδιοκτησία των δεδομένων και που να ρυθμίζουν τις ενέργειες των εμπορικών ψηφιακών πλατφορμών προς το δημόσιο συμφέρον.

Είναι σημαντικό η ιδιοποίηση όχι μόνο της χρήσης, αλλά και της δημιουργίας της τεχνολογίας και των κοινωνικών δικτύων που δεν προστατεύονται, προκειμένου να ευνοηθεί η επικοινωνία, η οργάνωση και η κοινωνική προσέγγιση.

Τέλος, η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος είναι ένα επίτευγμα των λαών και της ιστορικής τους συσσώρευσης. Τα ψηφιακά εργαλεία πρέπει να χρησιμοποιούνται για την πλήρη πραγμάτωση του ανθρώπου. Διαφορετικά, δεν είναι μόνο άχρηστα, αλλά και επιβλαβή.

 

Αυτή η παρουσίαση παρουσιάστηκε στις 6/10/21 στη σύνοδο της Ομάδας Εκπαίδευσης, Ακαδημαϊκής Κοινότητας, Επιστήμης και Τεχνολογίας (GEACT), ενός μηχανισμού της κοινωνίας των πολιτών στην ατζέντα για τη βιώσιμη ανάπτυξη (Ατζέντα 2030) και στο Φόρουμ των χωρών της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής για τη βιώσιμη ανάπτυξη (FPALCDS). Μερικά από τα περιεχόμενα που κυκλοφόρησαν αποτελούν μέρος των συλλογικών διαγνώσεων και προτάσεων του συνεδρίου «Ουτοπίες ή Δυστοπίες». Το συνέδριο «Los Pueblos de América Latina y el Caribe ante la era digital» διοργανώθηκε από το χώρο Internet Ciudadana.

Ο Javier Tolcachier είναι ερευνητής στο Παγκόσμιο Κέντρο Ανθρωπιστικών Σπουδών και γράφει για το διεθνές πρακτορείο ειδήσεων Pressenza.

Μετάφραση από τα ισπανικά: Pressenza Athens

[1] Για μεγαλύτερη ανάλυση της έννοιας της κοσμοποίησης (mundialización), βλ. Σίλο. Λεξικό του Νέου Ανθρωπισμού. Άπαντα, Τόμος 2 σ. 538 (2002), Μεξικό. Εκδόσεις Plaza y Valdés.