Πώς σχετιζόμαστε με τους άλλους;

Το λεξικό της Βασιλικής Ισπανικής Ακαδημίας λέει ότι το να διακρίνεις σημαίνει «να επιλέγεις αποκλείοντας». Επομένως, το να μιλάμε για διακρίσεις ισοδυναμεί με το να μιλάμε για αποκλεισμό.

του Roberto Kohanoff και της Isabel Lazzaroni

Ένας άλλος ορισμός που δίνει η Βασιλική Ακαδημία για το τι σημαίνει να διακρίνεις είναι ο εξής: «η άνιση μεταχείριση ενός ατόμου ή μιας ομάδας για λόγους φυλετικούς, θρησκευτικούς, πολιτικούς, έμφυλους κ.λπ.». Έτσι, το να μιλάμε για διακρίσεις σημαίνει επίσης να μιλάμε για τη συμπεριφορά που δίνεται ή λαμβάνεται.

Και εδώ μπαίνει στο παιχνίδι ο Χρυσός Κανόνας, ο οποίος λέει: Να φέρεσαι στους άλλους όπως θέλεις να σου φέρονται…

Εδώ είναι που πρέπει να αναρωτηθώ: Θέλω να μου φέρονται άνισα; Θέλω να με αποκλείουν;

Γιατί αν δεν θέλω τέτοια συμπεριφορά, ή τέτοια κακή συμπεριφορά για να είμαστε πιο ακριβής, όταν αποκλείω τους άλλους, όταν κάνω διακρίσεις εις βάρος τους, αντιφάσκω. Διότι αυτό που κάνω δεν συμπίπτει με αυτό που σκέφτομαι και αυτό που αισθάνομαι, δηλαδή ότι δεν θα ήθελα να δέχομαι τέτοια κακομεταχείριση.

Ο Χρυσός Κανόνας είναι η αρχή νούμερο 10 των Αρχών της Έγκυρης Δράσης του σιλοϊστικού ανθρωπισμού. Στο βιβλίο Το εσωτερικό βλέμμα αναφέρεται ως εξής: «Όταν φέρεσαι στους άλλους όπως θέλεις να σου φέρονται, απελευθερώνεσαι».

Αυτή είναι η μόνη αρχή που ο Σίλο επαναφέρει όταν γράφει Το Μονοπάτι – το τελευταίο μέρος του βιβλίου Το Μήνυμα του Σίλο – όπου λέει: «Μάθε να φέρεσαι στους άλλους με τον τρόπο που θέλεις να σου φέρονται».

Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο Χρυσός Κανόνας δεν αποτελεί αποκλειστική αρχή του ανθρωπισμού. Είναι μια «ηθική αρχή, ευρέως διαδεδομένη μεταξύ διαφόρων λαών, που αποκαλύπτει την ανθρωπιστική στάση», σύμφωνα με το Λεξικό του Ανθρωπισμού.

Ενδεικτικά, αξίζει να θυμηθούμε άλλους τρόπους διατύπωσης αυτής της αρχής:

Ο ραβίνος Χιλέλ, ένας Εβραίος δάσκαλος και λόγιος που έζησε στην Ιερουσαλήμ τον 1ο αιώνα π.Χ., είπε «ό,τι δεν θέλεις για τον εαυτό σου, μην το κάνεις στον πλησίον σου».

Ο σοφός Έλληνας φιλόσοφος Πλάτωνας είπε: «Ας μου δοθεί να κάνω στους άλλους ό,τι θα ήθελα να μου κάνουν».

Ο Κομφούκιος, ο Κινέζος στοχαστής που έζησε πέντε αιώνες πριν από τον Χριστό, διατύπωσε την αρχή αυτή ως εξής: «Μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θα ήθελες να σου κάνουν».

Ο Τζαϊνισμός, μια θρησκεία της Ινδίας που ξεκίνησε τον 6ο αιώνα π.Χ., έχει το εξής αξίωμα: «Ο άνθρωπος πρέπει να προσπαθεί να φέρεται σε όλα τα πλάσματα όπως θα ήθελε να του φέρονται».

Στον χριστιανισμό λέγεται: «Ό,τι θέλεις να σου κάνουν οι άνθρωποι, το ίδιο να κάνεις και σ’ αυτούς».

Και μεταξύ των Σιχ, μελών μιας θρησκείας που αποτελεί συγκρητισμό μεταξύ Ινδουισμού και Ισλάμ, η οποία εμφανίστηκε τον 15ο αιώνα μ.Χ., λέγεται: «Να φέρεστε στους άλλους όπως θα ήθελες να σου φέρονται».

Έτσι, όπως βλέπουμε, ο Χρυσός Κανόνας υπάρχει από την αρχαιότητα.

Και είναι μια αρχή που συμπίπτει πλήρως με το όραμα που έχουμε εμείς οι σιλοϊστές ανθρωπιστές για τον άνθρωπο. Διότι όταν μιλάμε ενάντια σε κάθε είδους διάκριση, όταν μιλάμε για σεβασμό στη διαφορετικότητα, όταν μιλάμε για το δικαίωμα να επιλέγουμε τις συνθήκες ζωής τις οποίες προσδοκούμε για τον εαυτό μας και για τους άλλους, αυτή η ηθική, αυτή η αρχή συμπεριφοράς βρίσκει απήχηση.

Τώρα, υπάρχουν δύο όροι σε αυτή την αρχή. Από τη μία πλευρά υπάρχει η συμπεριφορά που απαιτεί κανείς από τους άλλους. Και από την άλλη, η συμπεριφορά που είναι διατεθειμένος κανείς να δώσει στους άλλους.

Για να το καταλάβουμε αυτό καλύτερα, σας παραπέμπω στο Εγχειρίδιο Θεμάτων Διαμόρφωσης και Πρακτικών για τους αγγελιοφόρους του Σίλο.

Α. Η συμπεριφορά που απαιτεί κανείς από τους άλλους

Η κοινή επιδίωξη είναι να λαμβάνει κανείς μια μη βίαιη συμπεριφορά και να ζητά βοήθεια για να βελτιώσει την ύπαρξή του. Αυτό ισχύει ακόμη και μεταξύ των πιο βίαιων και των πιο εκμεταλλευτών που απαιτούν τη συνεργασία των άλλων για τη διατήρηση μιας άδικης κοινωνικής τάξης. Η απαιτούμενη συμπεριφορά είναι ανεξάρτητη από τη συμπεριφορά που είναι διατεθειμένος κανείς να δώσει στους άλλους.

Β. Η συμπεριφορά που είναι πρόθυμος να δώσει κάποιος στους άλλους

Τείνει κανείς να συμπεριφέρεται στους άλλους με ωφελιμιστικό τρόπο, όπως γίνεται με διάφορα αντικείμενα, φυτά και ζώα. Δεν μιλάμε για την ακραία σκληρή συμπεριφορά, διότι, στο κάτω-κάτω, κανείς δεν καταστρέφει τα αντικείμενα που επιθυμεί να χρησιμοποιήσει. Σε κάθε περίπτωση, τείνει κανείς να τα φροντίζει εφόσον η διατήρησή τους ικανοποιεί ή αποδίδει κάποια παρούσα ή μελλοντική χρησιμότητα. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιοι «άλλοι» που είναι κάπως ενοχλητικοί: είναι οι λεγόμενοι «αγαπημένοι», των οποίων ο πόνος και η χαρά τους μας προκαλεί ισχυρούς κλονισμούς. Αναγνωρίζουμε κάτι από τον εαυτό μας σε αυτούς και τείνουμε να τους συμπεριφερόμαστε με τον τρόπο που θα θέλαμε να μας συμπεριφέρονται. Υπάρχει λοιπόν ένα χάσμα μεταξύ των αγαπημένων και εκείνων στους οποίους δεν αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας.

Γ. Οι εξαιρέσεις

Όσον αφορά τους «αγαπημένους», τείνει κανείς να τους αντιμετωπίζει με βοήθεια και συνεργασία. Αυτό συμβαίνει επίσης με τους ξένους στους οποίους αναγνωρίζει κανείς κάτι από τον εαυτό του, επειδή η κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο άλλος του θυμίζει τη δική του κατάσταση ή επειδή υπολογίζει μια μελλοντική κατάσταση στην οποία ο άλλος θα μπορούσε να γίνει παράγοντας βοήθειας για τον ίδιο. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, πρόκειται για μεμονωμένες καταστάσεις που δεν ισούνται όλοι με τους «αγαπημένους» και δεν επεκτείνονται σε όλους τους ξένους.

Δ. Οι απλές λέξεις δεν αποτελούν βάση για τίποτα

Κάποιος χρειάζεται βοήθεια, αλλά γιατί πρέπει να τη δώσει στους άλλους; Λέξεις όπως «αλληλεγγύη» ή «δικαιοσύνη» δεν αρκούν – λέγονται με φόντο το ψέμα, λέγονται χωρίς πεποίθηση. Είναι λέξεις «τακτικής» που χρησιμοποιούνται συχνά για να προωθήσουν τη συνεργασία των άλλων, χωρίς όμως να την προσφέρουν στους άλλους. Αυτό μπορεί να προχωρήσει ακόμη περισσότερο, σε άλλες τακτικές λέξεις όπως «αγάπη», «καλοσύνη» κ.λπ. Γιατί να αγαπήσει κανείς κάποιον που δεν είναι αγαπημένος του; Είναι αντιφατικό να λέμε: «Αγαπώ αυτόν που δεν αγαπώ», και είναι περιττό να πούμε: «Αγαπώ αυτόν που αγαπώ». Από την άλλη πλευρά, τα συναισθήματα που φαίνεται να αντιπροσωπεύουν αυτές οι λέξεις αλλάζουν συνεχώς και μπορώ να δω ότι αγαπώ τον ίδιο αγαπημένο περισσότερο ή λιγότερο. Τέλος, τα στρώματα αυτής της αγάπης είναι ποικίλα και πολύπλοκα – αυτό γίνεται σαφές σε προτάσεις όπως «Αγαπώ τον Χ, αλλά δεν το αντέχω όταν δεν κάνει αυτό που θέλω».

Ε. Η εφαρμογή του Χρυσού Κανόνα από άλλες θέσεις

Αν ειπωθεί: «Αγάπα τον πλησίον σου όπως τον εαυτό σου από αγάπη για τον Θεό», προκύπτουν τουλάχιστον δύο δυσκολίες. 1. Πρέπει να υποθέσουμε ότι μπορεί κανείς να αγαπά τον Θεό και να παραδεχτεί ότι αυτή η «αγάπη» είναι ανθρώπινη, τότε η λέξη δεν είναι επαρκής – ή αλλιώς αγαπάμε τον Θεό με μια αγάπη που δεν είναι ανθρώπινη, οπότε ούτε η λέξη είναι επαρκής, και 2. Διπλό πρόβλημα: από μια λέξη που δεν αντιπροσωπεύει καλά τη σχέση με τον Θεό, πρέπει να τη μεταφράσουμε σε ανθρώπινα συναισθήματα.

Από άλλες θέσεις οι άνθρωποι λένε πράγματα όπως: «Αγωνιζόμαστε για την ταξική αλληλεγγύη», «αγωνιζόμαστε για την αλληλεγγύη με τον άνθρωπο», «αγωνιζόμαστε ενάντια στην αδικία για να απελευθερώσουμε τον άνθρωπο». Εδώ συνεχίζουμε με την έλλειψη θεμελίωσης: γιατί πρέπει να αγωνιστώ για την αλληλεγγύη ή για την απελευθέρωση των άλλων; Αν η αλληλεγγύη είναι μια αναγκαιότητα, δεν είναι θέμα επιλογής, οπότε μικρή σημασία έχει αν την κάνω ή όχι, αφού δεν είναι δική μου επιλογή – αν είναι επιλογή, γιατί πρέπει να κάνω αυτή την επιλογή;

Κάποιοι άλλοι λένε πιο ασυνήθιστα πράγματα, όπως: «με την αγάπη προς τον πλησίον εκπληρώνουμε τον εαυτό μας», ή: «η αγάπη προς τον γείτονα εξυψώνει τα ένστικτα του θανάτου». Τι μπορούμε να πούμε γι’ αυτό, όταν η λέξη «εκπλήρωση» δεν είναι σαφής, αν δεν παρουσιάζεται ο στόχος, όταν η λέξη «ένστικτο» και η λέξη «εξύψωση» είναι μεταφορές μιας μηχανιστικής ψυχολογίας που είναι πλέον σαφώς ανεπαρκής;

Και δεν λείπουν οι πιο βάναυσοι που κηρύττουν: «Δεν μπορείς να ενεργείς έξω από το σύστημα της καθιερωμένης δικαιοσύνης, το οποίο έχει σχεδιαστεί για να μας προστατεύουμε όλοι ο ένας τον άλλον». Στην περίπτωση αυτή, δεν μπορεί να απαιτηθεί καμία ηθική στάση που να υπερβαίνει αυτή τη «Δικαιοσύνη».

Τέλος, υπάρχουν κάποιοι που μιλούν για μια ζωολογική Φυσική Ηθική, και άλλοι πάλι που, ορίζοντας τον άνθρωπο ως «λογικό ζώο», ισχυρίζονται ότι η ηθική απορρέει από τη λειτουργία της λογικής αυτού του ζώου.

Για όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, ο Χρυσός Κανόνας δεν ταιριάζει καλά. Δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε μαζί τους, ακόμη και αν μας πουν ότι, με άλλα λόγια, μιλάμε για το ίδιο πράγμα. Είναι σαφές ότι δεν μιλάμε για το ίδιο πράγμα.

Τι πρέπει να αισθάνθηκαν όλοι εκείνοι που έκαναν τον Χρυσό Κανόνα την κατ’ εξοχήν ηθική αρχή σε διαφορετικούς λαούς και ιστορικές στιγμές; Αυτή η απλή φόρμουλα, από την οποία μπορεί να προκύψει μια πλήρης ηθική, πηγάζει από το απλό και ειλικρινές ανθρώπινο βαθύ. Μέσω αυτού, αποκαλύπτουμε τους εαυτούς μας στους άλλους. Ο Χρυσός Κανόνας δεν επιβάλλει μια συμπεριφορά, προσφέρει ένα ιδανικό και ένα μοντέλο για να ακολουθήσουμε, ενώ μας επιτρέπει να προχωρήσουμε στη γνώση της δικής μας ζωής. Ούτε μπορεί ο Χρυσός Κανόνας να γίνει ένα νέο εργαλείο υποκριτικής ηθικολογίας, χρήσιμο για τη μέτρηση της συμπεριφοράς των άλλων. Όταν μία «ηθική» πλάκα χρησιμεύει για να ελέγχει αντί να βοηθά, να καταπιέζει αντί να απελευθερώνει, πρέπει να σπάσει. Πέρα από όλα τα ηθικά πρότυπα, πέρα από τις αξίες του «καλού» και του «κακού», στέκεται ο άνθρωπος και το πεπρωμένο του, πάντα ανολοκλήρωτο και πάντα αναπτυσσόμενο.

Μέχρι εδώ αυτά λέει το εγχειρίδιο.

Ας επιστρέψουμε λοιπόν σε αυτή την Αρχή του να φέρεσαι στους άλλους όπως θέλεις να σου φέρονται.

Αυτό, με πολύ απλά λόγια, σημαίνει ότι αν δεν θέλεις να σου κλέψουν τα υπάρχοντά σου, τότε λογικά δεν θα κλέψεις και τους άλλους. Αν δεν θέλεις να σε χτυπήσουν, δεν θα χτυπήσεις τους άλλους. Αν δεν θέλεις να σε κοροϊδεύουν, να σε κουτσομπολεύουν ή να σου λένε ψέματα, δεν θα κοροϊδεύεις τους άλλους, ούτε θα τους κουτσομπολεύεις, ούτε θα λες ψέματα.

Είναι σαν ένας κανόνας συμμετρίας της συμπεριφοράς: Δεν θα ήθελα να με σκοτώσει ένας εγκληματίας, οπότε συνειδητοποιώ ότι δεν έχω το δικαίωμα να σκοτώσω κανέναν. Δεν είναι τόσο δύσκολο, έτσι δεν είναι; Απαιτεί πολύ μικρή πνευματική προσπάθεια για να το καταλάβεις. Ακόμη και ένας πολιτικός μπορεί να το καταλάβει.

Λοιπόν, αυτό είναι το θέμα. Η κατανόηση είναι εύκολη. Το να το εφαρμόσουμε στην πράξη είναι αυτό που βρίσκουμε δύσκολο. Γιατί πρόκειται για το να μπορούμε να βάλουμε τον εαυτό μας στη θέση του άλλου. Να μην απαντάμε στη βία με βία.

Και κανείς δεν μας έχει διδάξει πώς να το κάνουμε αυτό. Ούτε στο σπίτι. Ούτε στο σχολείο. Για να μην αναφέρουμε τον εργασιακό χώρο, όπου ο ανταγωνισμός και η υποτίμηση του άλλου είναι συχνά ο βασικός κανόνας.

Αυτό είναι που θα δουλεύουμε σε εργαστήρια. Να έχουμε μια εμπειρία για το πώς να φέρομαι στους άλλους με τον τρόπο που θέλω να μου φέρονται. Και ελπίζουμε ότι αυτή η εμπειρία θα μας κάνει να θέλουμε, κάθε μέρα, να εφαρμόζουμε τον Χρυσό Κανόνα στην πράξη.

Μετάφραση από τα ισπανικά: Pressenza Athens